1980-იანი წლების სახელოვნებო სივრცე საქართველოში და მიმდინარე შემოქმედებითი პროცესები

„თანამედროვე ხელოვნება წარმოუდგენელია პასუხისმგებლობის გარეშე. ამ პასუხისმგებლობის საზღვრები და ტვირთი თანამედროვე ხელოვანისათვის ვერმოსახილველია“.

კარლო კაჭარავა „თანამედროვე ხელოვნება და ქართული ავანგარდი“

 

1970-1980-იანი წლების მიჯნა და მისი მეორე ნახევარი, რომელიც „პერესტროიკის“ პერიოდად მოიხსენიება[i], პოსტ-საბჭოთა სივრცისთვის განსაკუთრებული, გადამწყვეტი მნიშვნელობის დროა. ზოგადად, 1980-იანებში განვითარებული სოციალურ-პოლიტიკური მოვლენები ყველა სფეროს შეეხო და, ცხადია, ქვეყანაში მიმდინარე კულტურულ პროცესებზეც არსებითი გავლენა იქონია. საბჭოთა სახელოვნებო სივრცეში ეს ცვლილებები ადმინისტრაციული და იდეოლოგიური კონტროლის შემცირებასთან იყო დაკავშირებული. ნათლად გამოიკვეთა ორი ასპექტი: კულტურული იზოლაციის დასასრული  და სწრაფვა მოდერნიზაციისკენ, რასაც საფუძველი ჯერ კიდევ 1960-1970-იან წლებში ჩაეყარა. ამ დროიდან ვხვდებით ცალკეულ, მეტად მნიშვნელოვან მოვლენებს ხელოვნებაში, რომელიც თითქმის სრულად გადის  ოფიციალური კულტურის ჩარჩოდან. თუმცა „პერესტროიკამდე“ ეს აქტივობები არ ატარებდა სისტემურ ხასიათს და ერთგვარ გამონაკლისსაც კი წარმოადგენდა.

1960-იანი წლებიდან საბჭოთა კავშირში უკვე  ერთმანეთისგან იმიჯნება ოფიციალური და არაოფიციალური ხელოვნება[ii]. კერძოდ, საქართველოში არაოფიციალური ხელოვნება 1974-1975 წლებში ჩნდება და ის, განსხვავებით რუსული ნონკომფორმიზმისთვის დამახასიათებელი სოციალურ-პოლიტიკური ასპექტებისა, ატარებსროგორც ისტორიულ-პოლიტიკურ, ისე ესთეტიკურ-კონცეპტუალური პროტესტის ხასიათს.[iii]

არაოფიციალური ხელოვნება საბჭოთა კავშირის სივრცეში განიხილებოდა, როგორც დასავლეთის ესთეტიკური რეპრეზენტაცია და, უფრო მეტიც, ის ინფორმაციული და იდეოლოგიური ბრძოლის ერთგვარ იარაღს წარმოადგენდა. 

რას გულისხმობდა ოფიციალური/არაოფიციალურის დიქოტომია?

ხშირად ეს კონფრონტაცია განიხილება, როგორც  თანამედროვე ხელოვნებაში პოლიტიკური, ანდა სოციალური ჩართულობის საკითხი. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ საბჭოთა კავშირის არსებობის ბოლო ათწლეულებში ცალკეულ საბჭოთა რესპუბლიკებსა თუ ქალაქებშიც კი,  არაოფიციალური ხელოვნების ფორმა და კონტექსტი არსებითად განსხვავებულია. რომ განვაზოგადოთ, არაოფიციალური ხელოვნების სტატუსი ამგვარად შეიძლება განიმარტოს: მიღებული და დამკვიდრებული საბჭოთა სოციალისტური მხატვრობისგან განსხვავებით, ის გადატანილი იქნა ე.წ. სიჩუმის ზონაში ან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ანდერგრაუნდის სივრცეში. ის არსებობდა ბინების, სახელოსნოების, ღია საზოგადოებრივი სივრცეებისა და, იშვიათად, ისიც „პერესტროიკის“ პერიოდისთვის სახელმწიფო სამუზეუმო, საგამოფენო დარბაზებში. სწორედ, მას შემდეგ, რაც არაოფიციალური ხელოვნება გამოვიდა „ჩაკეტილი“ ლოკალური კონტექსტიდან და მოიცვა სხვადასხვა საგამოფენო და საჯარო სივრცე (მათ შორის, საერთაშორისო მასშტაბით),  ის გამოჩნდა ფართო საზოგადოებისთვის. არაოფიციალური ხელოვნება საბჭოთა მმართველობისთვის წარმოადგენდა პრობლემურ ზონას. აქვე, უნდა განიმარტოს, რომ მთავარი საფრთხე საბჭოთა სისტემისთვის არ გულისხმობდა მხოლოდ არაოფიცალური ხელოვნების პოლიტიკურ კონტექსტს,  რამდენადაც ზოგიერთ საკავშირო რესპუბლიკაში ამგვარი კონტექსტი არაოფიციალურ ხელოვნებას ფაქტობრივად არც ჰქონია, არამედ ის წარმოადგენდა განსხვავებულ, ალტერნატიულ ფორმასა და შინაარსს. ამდენად, მისი  ყოველედღიურობაში შემოსვლა ქმნიდა „განსხვავებულის“ დაშვების საფრთხეს და არსებული სისტემის გარდაქმნის შესაძლებლობას. 

1980-იანი წლების საქართველოში, ისევე, როგორც სხვა ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებში,  სახელოვნებო სივრცე მრავალფეროვანია, რასაც თან ერთვის ადგილობრივი და საერთაშორისო გამოფენების პერმანენტული და მასშტაბური ხასიათი.  ნიშანდობლივია დასავლური სამყაროს მკაფიოდ გამოხატული ინტერესი საბჭოთა არაოფიციალური ხელოვნების მიმართაც, რაც სხვადასხვა დროს სპეციალურად ორგანიზებული გამოფენებისა და  აუქციონების ფარგლებში შესყიდული კოლექციების მასშტაბითაც თვალსაჩინოა. 

დასავლეთის ინტერესი საბჭოთა ნონკომფორმისტული ხელოვნების მიმართ ჯერ კიდევ 1960-იანი წლებიდან იწყება. ცნობილი სოვიეტოლოგი და ეკონომისტი ნორტონ დოჯი (1927-2011) შეიძლება ითქვას, რომ  საბჭოთა არაოფიციალური ხელოვნების პირველი უცხოელი კოლექციონერია.[iv] ნორტონ და ნენსი დოჯების კოლექციაში,  სხვა ნონკომფორმისტ არტისტთა ნამუშევრებთან ერთად, დაცულია ქართველი მხატვრების ტილოებიც (გია ეძგვერაძე, ალექსანდრე ბანძელაძე, ქეთი კაპანაძე და სხვ.).[v] 1980-იან წლებში კი  საბჭოთა არაოფიციალური ხელოვნების მასშტაბურ შესყიდვას ისტორიკოსი და კოლექციონერი პეტერ ლუდვიგი იწყებს. 1989 წელს მარტინ კუნცისთვის მიცემულ ინტერვიუში პეტერ ლუდვიგი აღნიშნავს, რომ ის და მისი მეუღლე, ხელოვნებათმცოდნე ირენე ლუდვიგი  საბჭოთა არაოფიციალური ხელოვნებით პირველად 1970-1980 იანი წლების მიჯნაზე დაინტერესდნენ.[vi]ლუდვიგების წყვილმა ჯერ კიდევ 1960-1970-იან წლებში შეავსო კოლექცია საუკუნის დასაწყისის რუსული ავანგარდის უნიკალური ნიმუშებით, რომელთა შესყიდვაც კიოლნში მდებარე გერმანული გალერეის შუამავლობით გახდა შესაძლებელი, სადაც ნამუშევრები საბჭოთა დროს პირდაპირ ოჯახებიდან იგზავნებოდა. 1980-იან წლებში პეტერ და ირინე ლუდვიგებმა ათამდე ვიზიტი განახორციელეს საბჭოთა კავშირში. ამ პროცესში განსაკუთრებული როლი ითამაშა საბჭოთა დიპლომატ ვლადიმერ სემიენოვის[vii] ჩართვამ, რომელიც თავად დაუკავშირდა კოლექციონერ წყვილს და თანამშრომლობა შესთვაზა[viii]. ცხადია, პირველი ვიზიტებისას თითქმის შეუძლებელი იყო იმ მხატვრების გაცნობა და იმ ნამუშევრების ნახვა, რომლებიც ანდერგრაუნდის სივრცეში იქმნებოდა. მხოლოდ პერესტროიკის დადგომისას, მას მერე, რაც კოლექციონერმა წყვილმა მიაღწია შეთანხმებას საბჭოთა კავშირის შესაბამის ორგანოებთან, ისინი  მოსკოვში დაბრუნდნენ და  მხატვართა სახელოსნოებში ვიზიტები მოახერხეს, გამართეს შეხვედრები არაოფიციალური სივრცის სახელოვნებო წრეებთან, ნახეს ნამუშევრები, დადიოდნენ მხატვრების სახლებში, სახელოსნოებში, ხვდებოდნენ არტისტულ ჯგუფებს. ამ პროცესის შედეგად 1990-იანი წლების ბოლოს მათ უკვე საბჭოთა არაოფიციალური ხელოვნების საკმაოდ დიდი კოლექცია შეაგროვეს[ix]. 

1980-იან წლებში დაწყებული ე.წ. „რუსული ბუმი“, როგორც მას ზოგიერთი მკლევარი უწოდებს, ან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საბჭოთა არაოფიციალური ხელოვნების მიმართ გამოხატული ინტერესი თავის პიკს 1988 წლის 7 ივლისს მოსკოვში გამართულ სოტბის რუსული ავანგარდისა და თანამედროვე საბჭოთა ხელოვნების აუქციონზე აღწევს.[x]საქართველოდან აუქციონზე წარმოდგენილი იყო მხატვარ გია ეძგვერაძის ნამუშევარი. ამ მასშტაბურ ღონისძიებაზე, საბჭოთა არაოფიციალური ხელოვნება მაშინდელ მსოფლიო სტანდარტებთან შედარებითაც კი წარმოუდგენლად მაღალ ფასად გაიყიდა, მიუხედავად იმისა, რომ  მის შესახებ მანამდე მხოლოდ  დილერების, კოლექციონერებისა და ხელოვნების მკვლევრების მცირე ნაწილისთვის თუ იყო ცნობილი რამე. ამ აუქციონმა, ფაქტობრივად, სრულიად ახალი შესაძლებლობები გააჩინა „არაოფიციალურ“ სივრცეში მყოფი მხატვრებისთვის და ნაწილობრივ შეცვალა კიდეც ზოგიერთი მათგანის  მომავალი.  

არაოფიციალური ხელოვნების ანდეგრაუნდის სივრციდან  ერთგვარი გამოსვლის პროცესი საბჭოთა კავშირში  განსხვავებული მასშტაბებითა და ფორმით შედგა[xi]. ამ მხრივ განსაკუთრებული სიცხადით ეს პროცესები მოსკოვის არტ სცენაზე 1986-1988 წლებში გამოვლინდა[xii]. მეტროსადგურ კაშირსკაიასთან, ქალაქის გარეუბანში მდებარე საგამოფენო სივრცეები გამოფენებმა, კონცერტებმა და პერფორმანსებმა მოიცვა, რომლებიც არაოფიციალური ხელოვნების ერთიანობას დემონსტრირებდნენ. ამას თან დაერთო საბჭოთა არაოფიციალური ხელოვნების სოტბის აუქციონზე მიღწეული წარმატება. მის მიმართ  ერთგვარი ინტერესი და პატივისცემა გაჩნდა იმავე სივრცეში, სადაც მანამდე ეს მხატვართა წრე ყოველგვარი საშუალებით იდევნებოდა, ან, უკეთეს შემთხვევაში, იგნორირებული იყო. საქართველოში იგივე ტენდენცია  ასევე პერესტროიკის პერიოდს უკავშირდება. 1985-1991 წლების თბილისში[xiii]კვლავ აქტუალობას ინარჩუნებს ბინის გამოფენები[xiv] , რომელთა ისტორიაც ჩვენში 1970-იანი წლების შუა ხანებიდან იწყება და ამასთან ჩნდება თანამედროვე ხელოვნების საჯარო და ოფიციალურ სივრცეებში გამოფენის შესაძლებლობებიც.

1980-იანი წლების შემოქმედებით პროცესებზე დაკვირვებისას ნათლად იკვეთება ორი ეტაპი: პირველი 1970-1980-იანი წლების მიჯნაზე, ხოლო მეორე − უშუალოდ 1984-1985 წლებისთვის ჩნდება  თბილისის არტ სცენაზე.[xv]პირველი ტალღის მხატვრებს სახელოვნებათმცოდნეო კვლევებში 1980-იანელთა თაობის სახელით მოიხსენიებენ[xvi], მათში მოიაზრებიან ისეთი მხატვრები როგორებიც არიან ირაკლი ფარჯიანი ( 1950-1991), ლევან ჭოღოშვილი (1953), გია ბუღაძე (1956), მერაბ აბრამიშვილი (1957-2006),  გია ეძგვერაძე (1953), ლუკა ლასარეიშვილი (1957), ილიკო ზაუტაშვილი (1952), ირაკლი სუთიძე (1954), ლევან ლაღიძე (1958), ჯემალ კუხალაშვილი (1952), შალვა მატუაშვილი (1958), გია გუგუშვილი (1952) და სხვები. 

1970-1980-იანი წლების მიჯნაზე ქართულ ხელოვნების ე.წ. არაფორმალური სივრცე მეტად მრავალფეროვანია. სახეზეა ორი განსხვავებული მიმართულებით მიმდინარე შემოქმედებითი პროცესები. შესაძლებელია ახალგაზრდა მხატვართა ამ თაობის გარკვეულ ჯგუფებად გაერთიანებაც.

ჯგუფი, რომელიც მხატვარ შურა ბანძელაძის (1927-1992) გარშემო იყო გაერთიანებული, ამჟღავნებდა ინტერესს აღმოსავლური ფილოსოფიისა და აბსტრაქციის მიმართ. კარლო კაჭარავა სტატიაში „ქართული ავანგარდი - 1980-იანი წლები“ წერს: „80-იანი წლების დასაწყისში ახალგაზრდა ქართველი აბსტრაქციონისტებისთვის ზოგადად დამახასიათებელი იყო ერთგვარად პათეტიკური პათოსი სულიერ ღირებულებათა ძიებისა, მათ შემოქმედებაში არეკლილი სხვადასხვა თეოლოგიური ან ოკულტისტური მოძღვრებისადმი ინტერესით. უკვე გათავებული იყო აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის მცდელობა − არქეტიპული ხატების გამოვლენისა და ვიზუალური გაცხადებისთვის ცხადად იგრძნობოდა დე კუნინგის, მარკ როტკოს, ად რეინჰარდტის, ფ. კლაინის ზეგავლენა“[xvii]. ახალგაზრდა აბსტრაქციონისტთა ჯგუფში მოიაზრებიან ისეთი მხატვრები, როგორებიც არიან: გია ეძგვერაძე, ილიკო ზაუტაშვილი, ლუკა ლასარეიშვილი, გელა ზაუტაშვილი, გია მგალობლიშვილი და სხვები. მხატვარი ლუკა ლასარეიშვილი იხსენებს, რომ პირველად ალექსანდრე (შურა) ბანძელაძის აბსტრაქტული ნამუშევრები 1984-1985 წლებში მის სახელოსნოში ნახა.[xviii]  ლუკა ლასარეიშვილის მხატვრობაში  აბსტრაქციონისტული პერიოდი სხვა ზემოთ ხსენებულ მხატვრებთან შედარებით უფრო მოგვიანებით, 1980-იანების შუა წლებიდან იწყება.  1987 წელს ახალგაზრდა მხატვრები პირველად გამოფინეს ერთად დიმიტრი შევარდნაძის სახელობის ეროვნულ გალერეაში სახელწოდებით „ქართველ მხატვართა აბსტრაქტული ნამუშევრების პირველი ჯგუფური გამოფენა“,მონაწილეობდნენ: ალექსანდრე ბანძელაძე, ილიკო ზაუტაშვილი, გია ეძგვერაძე, გელა ზაუტაშვილი, გია მგალობლიშვილი.[xix] 1987 წლის ზაფხულში კი თითქმის იგივე შემადგენლობით უკვე მოსკოვში წარადგენენ „ქართულ ნონფიგირატიულ მხატვრობას“.[xx] 1970-1980-იანების მიჯნაზე განსაკუთრებით დიდი იყო ალექსანდრე (შურა) ბანძელაძის პიროვნებისა და მისი შემოქმედების გავლენა მთლიანად ჯგუფის წევრებზე, მათ შორის გია ეძგვერაძის მხატვრობაზეც. ცხადია, აქ საუბარი არაა მხოლოდ აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის გაცნობა-შესწავლაზე, ან შურა ბანძელაძის თამამი ექსპერიმენტების მიმღებლობაზე, გავლენა არსებითად ეხებოდა მისი, როგორც მოაზროვნე, მაძიებელი, ინტელექტუალური რესურსის მატარებელი მხატვრის შემოქმედებით მუხტს, ცოდნასა და მიდგომას კრეატიული პროცესის მიმართ. გია ეძგვერაძე ერთ-ერთ ინტერვიუში ალექსანდრე (შურა) ბანძელაძესთან შეხვედრის შემდეგ მიმდინარე პროცესებს ასე აღწერს:

“ამ ეტაპიდან მოყოლებული თითქოს რეტროსპექტულად გავიარე მთელი კულტურა. შურა ნამდვილი მასწავლებელი იყო ყველაფერში − ცხოვრების წესის, სამყაროსადმი დამოკიდებულების, განყენებულობის − ის ხომ ვერასდროს ეწერებოდა საზოგადოებაში და ამას ჩემთვის განუზომელი შარმი ჰქონდა. მხატვარმა საზოგადოებისკენ კი არ უნდა იმოძრაოს, არამედ მის საპირისპიროდ, ან სულაც წინ უნდა გადაუხტეს და სარკასტულ, ირონიულ ან ცინიკურ თამაშად აქციოს ეს ურთიერთობა. დღეს ალბათ ასე ვიტყოდი − ამ პერიოდში შურასთან და ჩემ მეგობრებთან ერთად ფუნდამენტური ვიზუალური ტექსტების დიალექტიკას ვსწავლობდით და მათზე სერიოზულად ვმუშაობდით. კონსპექტურად გავიარეთ მთელი თანამედროვე კულტურა. ეს იყო ჩვენი სკოლა.“[xxi]

1980-იანი წლებისთვის გია ეძგვერაძესთან ორი მხატვრული მიდგომა იკვეთება. პირველი, რომელსაც პირობითად  კონცეპტუალური „გრაფიტი“ შეგვიძლია ვუწოდოთ − თეთრ ფონზე შავით  კალიგრაფიულად წერის მეთოდია.[xxii]ამ რიგის ნამუშევრებში ვაწყდებით ნიშანთა სისტემის ისეთ გამოყენებას, რომელიც დამთვალიერებლისთვის (განსაკუთრებით ეს ეხება საბჭოთა მაყურებელს) გამოსახულებას ერთგვარ „ამოცანად“ გარდაქმნის.  ნამუშევრების სათაურების, ფურცელზე წარმოდგენილი კონცეფციისა თუ ანოტაციებისა და სურათის ერთობლიობა ქმნის იმგვარ ეფექტს, რომელიც აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის საწყისებს „ეთამაშება“ და ერთგვარი „კონცეპტუალური მხატვრობის“ ფორმას იღებს. შავ-თეთრი ფერწერის პარალელურად გია ეძგვერაძის 1980-იანი წლების ნამუშევრებს შორისაა დიდი ზომის ექსპრესიული აბსტრაქციებიც. ორივე შემთხვევაში მხატვარს მინიმუმამდე დაჰყავს აბსტრაქციის გამომსახველობითი საშუალებები და აყალიბებს საკუთარ, მეტად სახასიათო და ინდივიდუალისტურ სტილს, რომელშიც სახეზეა პოსტმოდერნისტული აზროვნების გავლენები.  1985 წელს გია ეძგვერაძე ნამუშევრებს მასშტაბური სახით  ფართო საზოგადოებისთვის მხატვრის სახლში გამართულ პერსონალურ გამოფენაზე წარადგენს. ამავე წელს, იგივე ადგილას იხსნება კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გამოფენა სახელწოდებით „ისტორიიდან“. ექსპოზიცია აგებული იყო 1980-იანი წლების ქართულ ხელოვნებაში შემოსული „ახალი ფიგურაციის“  ორი უმნიშვნელოვანესი შემოქმედის, გია ბუღაძის და ლევან ჭოღოშვილის ნამუშევრებით. ეს  ორი ახალგაზრდა არტისტი მხატვართა იმ ტალღას მიეკუთვნებოდა, რომლებიც ქრისტიანული თემატიკით, ფილოსოფიით, ისტორიული თემებითა და ღირებულებებით ინტერესდებოდნენ[xxiii]. მხატვარ გია ბუღაძისა და ლევან ჭოღოშვილის ერთობლივ გამოფენაზე დამთვალიერებელმა  1980-იანი წლების „ახალი ფიგურაციის“ ქართული ვერსია იხილა. გამოფენის ერთიანი კონტექსტი ისტორიას ეხებოდა, რაც, პირველ რიგში, არა მხოლოდ თემატური ასპექტით, არამედ ისტორიის ინდივიდუალური გადააზრების ფორმით იყო გამოხატული.  გია ბუღაძის 26 სურათი ქართლის ცხოვრებას მიეძღვნა. აქცენტი საქართველოში ქრისტიანობის შემოსვლის თემაზე იყო გაკეთებული. გია ბუღაძის ამ სერიაში ნათლად გამოჩნდა ახალი მიდგომები, რაც სურათობრიობის აღდგენას და მასში თხრობის ელემენტისგან გათავისუფლებას გულისხმობდა. ლევან ჭოღოშვილის მიერ გამოფენაზე წარმოდგენილი მეფეთა და ქართული არისტოკრატიის პორტრეტული სახეები დრამატულ სურათს ასახავს. მისი მხატვრობა ერთგვარ „შეხვედრის“ და ამავდროულად კონფლიქტის, პროტესტის ზონაა წარსულსა და აწმყოს შორის. კონფლიქტი თავად თემის შინაარსიდან მომდინარეობს, რომელიც განადგურებული არისტოკრატიის სახეს პერესტროიკის ადამიანის წინაშე, პირისპირ აყენებს. ეს ის საზოგადოებაა, რომელიც საბჭოთა ხელისუფლებამ გაანადგურა და, ამდენად, მხატვრის მიერ წარმოდგენილი სახე-ხატები პირდაპირი პროტესტის გამომხატველია იმ სივრცის მიმართ, რომელშიც 1980-იან წლებში სხვა საბჭოთა რესპუბლიკების მსგავსად, საქართველოც იმყოფებოდა. მხატვარი არ ერიდება საკითხის დასმას და ისე რომ სურათი ფაქტობრივად დაცლილია ყოველგვარი თხრობითობისგან მნახველს მკაცრი განყენებულობითა და დრამატიზმით აიძულებს წარსულის და რეალობის დანახვა-გააზრებისას. მიუხედავად მხატვრული მიდგომების მკაფიოდ ინდივიდუალური მანერისა, თავად პრობლემის დასმა, თემის წინ წამოწევა არსებითად მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო 1985 წლის საქართველოში. კარლო კაჭარავა ლევან ჭოღოშვილის, გია ბუღაძის და მათთან ირაკლი ფარჯიანის მხატვართა წრეზე საუბრისას ერთ-ერთ წერილში აღნიშნავს: “ახალგაზრდა მხატვართა მიერ პირველად გაცხადდა, რომ მხატვრობა გაცილებით მეტია არსებულ, დოგმატურ ჩარჩოებში მოქცეულ წარმოდგენაზე მის შესახებ: პირველად გაჩნდა სურვილი მხატვრობის ენით, მისი მეშვეობით გაცილებით მეტის გამოსახვისა, ვიდრე „ფერწერული“ პრობლემატიკით მანიპულირება იყო“[xxiv].  აქ ჩნდება კითხვა: და მაინც, რა არის ის,  რაც ამ მხატვრებს აერთიანებთ? რა არის ის „მეტი“ რაზეც კარლო კაჭარავა საუბრობს. თითოეული მხატვარი  ერთი შეხედვით სრულიად განსხვავებულ მხატვრულ ხედვას გვთავაზობს. ერთი მხრივ არის გია ბუღაძე, რომელიც გერმანული რომანტიზმის ტრადიციასა და ვაგნერის „ხელოვნებათა სინთეზის“ იდეებს მიმართავს. მეორე მხრივ ლევან ჭოღოშვილის  შემოქმედება, რომელიც სურათის ფორმალურ-კონცეპტუალური აგებისას  ძველი არისტოკრატიის ფოტოსურათებს მიმართავს და ამასთან ფორმათშემოქმედების პროცესშიც ძველი შუასაუკუნეების მხატვრობისთვის დამახასიათებელი უწონადობისა და „ახალი ფიგურაციის“ მონუმენტურობის ზღვარზე გადის. მხატვარი ირაკლი ფარჯიანი კი  რელიგიურ თემას მიმართავს და მას მთელი ცხოვრების მანძილზე შემოქმედების მთავარ ასპექტად ირჩევს. გარდა რელიგიური სიუჟეტებისა (ყველაზე ხშირად ხარების, ჯვარცმისა და საიდუმლო სერიობის კომპოზიციები), მხატვარი ნატურმორტის ან ლანდშაფტის შემთხვევაშიც კი სურათს სიმბოლურ-საკრალურ მნიშვნელობას ანიჭებს. ამ მხატვართა გამაერთიანებელი ისტორიულ წარსულთან და მარადიულ სულიერ ღირებულებებთან კავშირის აღდგენაა, რომელიც თითოეულ მათგანთან მეტად ინდივიდუალურ მხატვრულ ფორმაშია გამჟღავნებული. ამ თვალსაზრისით, მათი შემოქმედება თითქოს დისტანცირებულია საბჭოთა სივრცეში მიმდინარე მოვლენებისგან, იმდენად, რამდენადაც არ ჩანს პირდაპირი რეფლექსია ან პროტესტი. ხელოვნებათმცოდნე მარიამ ლორია ლევან ჭოღოშვილის, ირაკლი ფარჯიანის და მერაბ აბრამიშვილის შემოქმედებასთან მიმართებით სწორად შენიშნავს, რომ ეს „მხატვრები ცდილობდნენ თანამედროვე სივრცეში შემოჭრილი ინფორმაციული, ფორმალური მრავალფეროვნება გადაემუშავებინათ და თავიანთ მხატვრულ სისტემაში ჩაერთოთ. ამით კი ჭოღოშვილი, ფარჯიანი და აბრამიშვილი სოციო-პოლიტიკური ვითარების პირისპირ აყენებდნენ თავიანთ შემოქმედებას და მისი იგნორირებით  თანამედროვე ვითარებასთან, ერთი მხრივ, კონფლიქტში მოდიოდნენ, რაც კულტურულ-შემოქმედებითი პროცესის ბუნებრივი თანამდევია, მეორე მხრივ კი, იმ ძირეულ პრობლემებს წარმოაჩენდნენ, რაც მათი კულტურული ველისთვის იყო უმნიშვნელოვანესი“.[xxv]

 

1980-იანი წლების მეორე ნახევარში, უკვე  „პერესტროიკის“ პერიოდისთვის საქართველოში მსგავსად სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებისა, არტსივრცე კიდევ უფრო მრავალფეროვანი და გახსნილია. ამ დროს გარკვეული დაბნეულობა, ქაოსურობა და დაჩქარებული ტემპი ახასიათებს. ეს მცირე მონაკვეთი  მრავალმხრივი კონტექსტით დატვირთული აქტივობების სიმრავლით გამოირჩევა და ქმნის ერთგვარ „რევოლუციურ“ ეფექტს ხელოვნებაში, რომელიც მკაფიოდ ხილული იყო,  როგორც ფართო საზოგადოებისთვის, ისე საბჭოთა ხელისუფლებისთვის.  

ამ პერიოდისთვის მეტად სახასიათო მოვლენაა მხატვართა გაერთიანებების დაფუძნება და არტისტთა ერთობლივად, საერთო სივრცეში მუშაობის პრაქტიკის დანერგვა. გაერთიანებები ფორმდება როგორც არაოფიციალური, ინერტული სახით, ისე წინასწარ შედგენილი მანიფესტაციებისა და ღირებულებების გარშემო.  სახასიათოა, რომ სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებში თანადროულად დაარსებული გაერთიანებებისგან განსხვავებით, ქართულ რეალობაში ე.წ. ჯგუფებისთვის საბაზისო ელემენტი ექსპერიმენტი, სწავლა და აღმოჩენაა. ამდენად, მათი შემოქმედება ამ წლების მანძილზე არსებითად საკუთარი შესაძლებლობების, გამოცდილების, ინტუიციის, შემოქმედებითი პოტენციალის თვითრეფლექსიისკენაა მიმართული, ვიდრე გარემოსა და სოციუმის რეაქცია/მიმღებლობაზე. ამდენად, მათი მხატვრული ესთეტიკა შემოქმედებითი პროცესის შიგნითვე რჩება და პირდაპირი სახით არ რეფლექსირებს არსებული გარემოს გამოწვევებზე.  ჯგუფებისთვის მხატვრული ძიებების არსებითი მამოძრავებელი დასავლური ხელოვნების გამოცდილება და კონტექსტია. 

საქართველოში 1980-იან წლებში ჩამოყალიბებული ჯგუფების ისტორია ჯერ კიდევ ბოლომდე შეუსწავლელია, თუმცა მიმდინარე კვლევის ფარგლებში მოპოვებული საარქივო დოკუმენტაციების დამუშავებისა და ანალიზის შედეგად მეტ-ნაკლებად სრული სურათის პრეზენტაცია მაინც შესაძლებელია. 

“არქივარიუსი “(1984) ის გამორჩეული მხატვართა გაერთიანებაა, რომელიც 1980-იანი წლების საქართველოში  გაცხადებულად, ჯგუფის სახელით მართავს გამოფენებს. მისი  სახელწოდება გერმანელი მწერლის ერნსტ თეოდორ ამადეუს ჰოფმანის (1776-1822)  ზღაპრის “ოქროს ქოთნის” (1814) პერსონაჟის, არქივარიუს ლინდჰორსტის[xxvi]სახელიდან მომდინარეობს. ჯგუფის დაარსების იდეა 1983 წელს გაჩნდა და უკვე 1984 წელს ერთიანი ხედვის გარშემო ოფიციალურად ჩამოყალიბდა[xxvii]. არქივარიუსის წევრები იყვნენ: მამუკა ცეცხლაძე (1960),  გია ლორია (1960), გოგა მაღლაკელიძე (1962) და კარლო კაჭარავა ( 1964 – 1994). ჯგუფის პირველი გამოფენა მხატვარ გია ლორიას სახლში 1984 წლის დეკემბერში გაიმართა. “არქივარიუსების” სახელით გამოიფინა ოთხი მხატვარი. გამოფენაზე სიტყვით გამოვიდა 1980-იანი წლების უფროსი თაობის მხატვარი გია ბუღაძე და წარმოდგენილი იყო კარლო კაჭარავას მიერ შემუშავებული მანიფესტი[xxviii]. ჯგუფის მეორე და ბოლო გამოფენა  1991 წელს მერნის საგამოფენო დარბაზში შედგა. ჯგუფს თავიდანვე გაცხადებული ჰქონდა საერთო ღირებულებები, პრინციპები და მიზნები, ამდენად მათი შემოქმედებაც გარკვეულწილად სწორედ ამ ხედვიდან მომდინარეობდა. როდესაც ჯგუფის კონცეპტუალურ ერთობაზე ვსაუბრობთ, უნდა გაიმიჯნოს წევრთა ინდივიდუალური მხატვრული სტილი  კონტექსტისაგან, რადგან სწორედ კონცეპტუალური ასპექტია ის კონსტანტური ნიშანი რაც ამ ახალგაზრდა  მხატვრების ნამუშევრებში ჩანს. არქივარიუსების ჯგუფმა ფაქტობრივად 7 წელი იარსება, მაგრამ ეს წლები არ შეიძლება განხილული იყოს დამოუკიდებლად. ფაქტობრივად, უნდა ჩავთვალოთ რომ ჯგუფი, საერთო ხედვის გარშემო გაერთიანებულ მეგობართა წრეს წარმოადგენდა.  ჯგუფის წევრი ახალგაზრდა მხატვრები  1980-იანი წლების პირველ ნახევარში საკუთარი შემოქმედებითი ხედვის ჩამოყალიბების პროცესში იმყოფებოდნენ, ამდენად მათი მკაფიოდ გამოხატული ინდივიდუალური  სტილისა და მისწრაფებების გამო თითოეულმა მათგანმა 1990-იანი წლებიდან დამოუკიდებლად განაგრძო მუშაობა.  ჯგუფში შემავალ მხატვართა შემოქმედება, „არქივარიუსების“ პერიოდისთვის  მიმართულია ზღაპრებისა და მითოლოგიისკენ, ისევე, როგორც  ჰეროიკული, რაინდული სულის გამჟღავნებისკენ. სწორედ ამიტომ კარლო კაჭარავაც მანიფესტის სახელწოდებას ასე განსაზღვრავს „არქივარიუსები - ნეორომანტიზმის დამკვიდრების მცდელობა. ამ პერიოდის ნამუშევრებში ოთხივე მხატვართან ვხვდებით რელიგიურ თემებს[xxix]; ზღაპრის  სამყაროს მისტიკურ სიუჟეტებს; პერსონაჟები კარნავალურობისა და ეგზისტენციალური მდგომარეობის ზღვარზე არიან წარმოდგენილნი. არქივარისუთა მხატვრობისთვის დამახასიათებელია ჰოფმანისეული მიდგომა,  რომელიც   არსებულ რეალობას შლის და მიდის მატერიალური, ხელშესახები სიუჟეტის მიღმა. ამდენად, მათი მიდგომა ნამუშევრის სიუჟეტური აგების მიმართ, თხრობის მანერა და ხასიათი ერთიან ხაზს მიუყვება. 

„არქივარიუსების” ინტერესი იმთავითვე მიმართული იყო დასავლური  კულტურის, ლიტერატურისა და ფილოსოფიის, ასევე ქრისტიანული ხელოვნებისა და ქართული კულტურისადმი. ხელოვნების ისტორიკოსი დიმიტრი თუმანიშვილი[xxx] 1980-იანი წლების ქართულ ხელოვნებაში ერთ-ერთ საინტერესო ეტაპად ჯგუფის საქმიანობას მიიჩნევს. ერთ-ერთ აუდიოჩანაწერში ის აღნიშნავს, რომ ახალგაზრდა მხატვრების გაერთიანება სხვადასხვა დროს განსხვავებული  სახელით პოზიციონირებდა  და აზუსტებს, რომ პირველად მათ „არქივარიუსები“ ეწოდებოდათ. განსაკუთრებით გამოყოფს კარლო კაჭარავას როლს ჯგუფის (იგულისხმება „არქივარიუსები“) ჩამოყალიბების, მისთვის სახელის შერჩევისა და შემდგომი საქმიანობის კონტექსტში. ის, როგორც ხელოვნების ისტორიკოსი და თეორეტიკოსი ჯგუფისთვის ერთგვარ ინტელექტუალურ საყრდნეს წარმოადგენდა. დიმიტრი თუმანიშვილი ამავე საუბარში საგანგებოდ უსვამს ხაზს გია ბუღაძის წვლილს, რომელიც მან ამ გაერთიანების და, ზოგადად, ახალგაზრდა ავანგარდისტების მხარდაჭერის საქმეში შეიტანა.  

ჯგუფის წევრები 1985 წლიდან მონაწილეობდნენ სხვადასხვა გამოფენაში და უკვე 1986 წლის მარტიდან მუშაობას თბილისის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემიის მე-10 სართულზე განთავსებულ სხვენში აგრძელებენ. „მე-10 სართული-ს“  ჩამოყალიბების თარიღად შეგვიძლია 1986 წლის მარტი მოვიაზროთ, როდესაც მხატვარი მამუკა ცეცხლაძე სადიპლომო ნამუშევარზე იწყებს მუშაობას. მარტიდან მოყოლებული ახალგაზრდა მხატვრები მამუკა ცეცხლაძის სახელოსნოში იკრიბებოდნენ. როგორც მხატვარი ოლეგ ტიმჩენკო იხსენებს, ეს პროცესი  ყოველდღიურ აქტიურ მუშაობას გულისხმობდა, რაც მასალაში ექსპერიმენტებსა და ახალი მხატვრული ფორმების ძიებას გულისხმობდა. 

პირველი პუბლიკაცია „მე-10 სართულის“ ჯგუფის შესახებ ხელოვნებათმცოდნე სამსონ ლეჟავას ეკუთვნის, სადაც მან ჯგუფის მხატვრებს ე.წ.“86-იანთა თაობა“ უწოდა. მასვე ეკუთვნის წერილი სახელწოდებით „მესამე გარღვევა“, სტატიაში მკვლევარი მიმოიხილავს 1980-იანი წლების თბილისის არტსივრცეს და გამოყოფს იმ პერიოდის მნიშვნელოვან გამოფენებს. ტექსტის არსებითი ნაწილი ჯგუფ „მე-10 სართულის“ მხატვრების შემოქმედების კრიტიკულ ანალიზსა და მათ საგამოფენო პრაქტიკას ეთმობა. სამსონ ლეჟავა უდავოდ სწორად შენიშნავს: „X სართულში“ გამორიცხულია ნიველირება კოლექტივში. მართლაც, სად კოკა რამიშვილი და სად ოლეგ ტიმჩენკო, სად ნიკო ლომაშვილი და სად მამუკა ცეცხლაძე, სად გია ლორია და სად ნიკო ცეცხლაძე? აქ არსებობს მხოლოდ და მხოლოდ ბუნებრივი, უბრალო და გახსნილი ურთიერთთანადგომა. თავისთავად ცხადია, რომ ეს არის არა ლოზუნგური ცნობიერებიდან გამომდინარე „ერთ მუშტად შეკვრა, არამედ შეკრება ერთიან, „მრავალხმიან“ გუნდად ინდივიდთა, პიროვნებათა თავისუფალი ასოციაციის სახით.“[xxxi] სხვა ტექსტებს შორის, ეს ასპექტი, რომელიც ჯგუფის შექმნის კონტექსტს უკავშირდება სხვა ავტორებთან არსადაა განხილული.  ამდენად, სამსონ ლეჟავას ზემოთ ხსენებულ წერილში ვხვდებით ერთგვარ მინიშნებას, რითაც მკვლევარი ხაზს უსვამს ჯგუფის ფორმირების მიზეზებსა და მის თვისობრიობას. 

1980-იანი წლებისთვის მხატვართა გაერთიანებების ჩამოყალიბება აქტუალურია საბჭოთა კავშირის არაფორმალურ არტისტულ წრეებში. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამოირჩეოდა რუსეთის, კერძოდ მოსკოვის, ლენინგრადის (პეტერბურგის), ბელარუსის, უკრაინის, სომხეთისა და ბალტიის სამი რესპუბლიკის სახელოვნებო სივრცეები. პარალელისთვის, საინტერესოა, რომ ამავე პერიოდში ქ. ერევანში ყალიბდება ჯგუფი  სახელწოდებით „მესამე სართული“.  მკვლევარი ხათუნა ხაბულიანი თავის სადისერტაციო ნაშრომში უდავოდ სწორად შენიშნავს, რომ: „ამგვარი მოძრაობები პროგნოზირებადი და ლოგიკური მოვლენები იყო, აღმოცენებული ანალოგიურ სოციო-კულტურულ-პოლიტიკურ მოცემულობაში. განსხვავებულ “სართულზე” თავიანთი თავის მოთავსებით ეს მხატვრები აცხადებდნენ პრეტენზიას იმ ერთგვარ რევოლუციურ ამოცანებზე, რითაც არსებული სამხატვრო სისტემისგან გაიმიჯნებოდნენ.“[xxxii]

ჯგუფ “მე-10 სართულის” შემადგენლობასთან დაკავშირებით განსხვავებული მოსაზრებებია გამოთქმული როგორც ქართულ, ისე უცხოურ სახელოვნებათმცოდნეო ტექსტებში. ჯგუფის ჩამოყალიბებას სპონტანური ხასიათი ჰქონდა. ამდენად, ის არსებითად განსხვავდებოდა  „არქივარიუსების“ წინდაწინ გააზრებული, ნაფიქრი პოზიციისგან. სრულიად ბუნებრივი და ლოგიკური იყო, რომ ჯგუფურ მუშაობაში არქივარიუსების წევრები ერთვებიან, თუმცა მეტი კონკრეტიკისთვის ვფიქრობთ, რომ მე-10 სართულის ჯგუფის თავდაპირველი შემადგენლობა ამგვარად შეგვიძლია განვსაზღვროთ: მამუკა ცეცხლაძე, მამუკა ჯაფარიძე (1962), კარლო კაჭარავა, ოლეგ ტიმჩენკო (1957), ნიკო ცეცხლაძე (1959). ჯგუფში ასევე ჩართულები იყვნენ გია ლორია და გოგა მაღლაკელიძე, თემურ იაკობაშვილი, გია დოლიძე, ლია შველიძე, მაია ცეცხლაძე და  ზურაბ სუმბაძე. წლების მანძილზე ჯგუფმა შემადგენლობა არაერთხელ შეიცვალა. თუმცა, გამოფენაზე, რომელიც 1986 წლის 25 ივნისს მხატვარ მამუკა ჯაფარიძის სახელოსნოში გაიმართა, წარმოდგენილი იყო მხოლოდ მამუკა ჯაფარიძის, მამუკა ცეცხლაძის, ნიკო ცეცხლაძის, კარლო კაჭარავას, ოლეგ ტიმჩენკოს, მაია ცეცხლაძისა და თემურ იაკობაშვილის ნამუშევრები.[xxxiii] თუკი ჩვენ ამ ჯგუფს განვიხილავთ, როგორც ერთიან სისტემას, რომელშიც ერთობლივი მუშაობის პრინციპი და ექსპერიმენტირება იყო ამოსავალი და, ამასთან რიგი მხატვრების 1986-1987 წლების ნამუშევართა სტილისტურ მსგავსებას დავაკვირდებით, აშკარაა, რომ  მამუკა ცეცხლაძის, ნიკო ცეცხლაძისა და ოლეგ ტიმჩენკოს ხედვა  ერთიანი პრინციპებიდან მომდინარეობს. ჯგუფის წევრები „ახალ ფუგრაციას“ სხვადასხვა პერსონაჟის პორტრეტებს უდებენ საფუძვლად. ისინი გამოსახავენ მეფეებს, ჯუჯებს, რაინდებსა და დემონებს. მათი მიდგომა ითვალისწინებს არა პერსონაჟთა პორტრეტული ინდივიდუალისტური სახეების ფორმირებას, არამედ მათი სახე-ხატების ნეოქსპრესიონიზმისთვის დამახასიათებელი მანერით გამოსახვას.  ამ პერიოდში ასევე ხშირად ვხვდებით ცხოველთა გამოსახულებებს, რომელთაც თითქმის სრულად აქვთ შევსებული სასურათე სიბრტყე. უფრო მოგვიანებით კი მათი გამოსახულებები საერთო კომპოზიციის შემადგენელი ნაწილი ხდება. 1986-1987 წლებში მხატვრები, რომლებიც ჩართული არიან ჯგუფის მუშაობაში, ექსპერიმენტირებენ უჩვეულო მასალებით, იყენებენ სამეურნეო საღებავებს, რკინას, ხეს, ნახშირს, ემულსიას და გუაშს. მე-10 სართულის ნამუშევართა უმრავლესობა  მუყაოზე ექსპერიმენტული  მასალის გამოყენებით იხატებოდა. მუყაოს ფორმატები თამამი ექსპერიმენტების გაკეთების საშუალებას იძლეოდა.

ახალგაზრდა მხატვრებისთვის ერთ ჯგუფად გაერთიანება ერთგვარი გამოსავალი და თვითგადარჩენის, განვითარების სპონტანური გადაწყვეტილება იყო. როგორც ოლეგ ტიმჩენკო იხსენებს, მე-10 სართულზე დაწყებულმა ექსპერიმენტებმა და ერთობლივად მუშაობის გამოცდილებამ შემოქმედებითი პროცესების სწრაფ განვითარებას შეუწყო ხელი, სხვაგვარად მათ ამ გზის გასავლელად ბევრად მეტი დრო დასჭირდებოდათ. ახალგაზრდა მხატვრების შეკრებას მე-10 სართულზე ერთგვარი თვითშემეცნების, ახალი მხატვრული ფორმებისა და ინფორმაციის მიღება/გაზიარების პერიოდი შეიძლება ვუწოდოთ. ამ პერიოდიდან იწყება ჯგუფის მიერ აქცია-პერფორმანსებისა და მასშტაბური გამოფენების ორგანიზება. 

ჯგუფმა ნამუშევრები პირველად ფართო აუდიტორიის წინაშე თბილისის ისტორიის მუზეუმის (ქარვასლა) საგამოფენო დარბაზებში ორი მასშტაბური ექსპოზიციით წარადგინა[xxxiv] , პირველი გამოფენა 1986 წლის 8 ივლისს გაიხსნა. მას კი უკვე 1987 წელს მხატვრის სახლის[xxxv] კიბის უჯრედში გამართული  გამოფენა-აქცია მოჰყვა.მე-10 სართულზე მუშაობა ჯგუფმა 1986 წელს დაასრულა. გია ბუღაძის დახმარებით ჯგუფი დროებით ი. ნიკოლაძის სასწავლებლის რამდენიმე აუდიტორიაში განთავსდა, სადაც მათ დამოუკიდებლად მუშაობის საშუალება მიეცათ. 1986-1987 წლის ზამთარი ახალგაზრდა მხატვრებმა ამ სივრცეში გაატარეს და შედეგად  ცნობილი კიბის უჯრედის პანოს აწყობა დაიგეგმა. როგორც მხატვარი მამუკა ცეცხლაძე იხსენებს, გამოფენას ერთგვარი აქციის სახე ჰქონდა, რადგან ექსპოზიცია არა მხატვრის სახლის საგამოფენო სივრცეში, არამედ მის კიბეებზე მოეწყო. კიბის სამი სართულის გასწვრივ, შენობის ინტერიერში, მთელ სიმაღლეზე სხვადასხვა მხატვრის ნამუშევრები ერთიანი პანოს სახით განთავსდა. არ იყო გამოყოფილი საიდან იწყებოდა და სად მთავრდებოდა ნამუშევარი.[xxxvi]

ჯგუფის შესახებ რამდენიმე მცირე კვლევა და ტექსტი არსებობს[xxxvii], განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ხელოვნების ისტორიკოსისა და თავად ამ ჯგუფის წევრის, მხატვარ კარლო კაჭარავას ტექსტები, მათ შორის გამოუქვეყნებელი ჩანაწერები და დღიურები.

1987 წლიდან ჯგუფი „მე-10 სართული“ სამუშაოდ  მარჯანიშვილის თეატრის სახელოსნოში გადავიდა, სადაც  მამუკა ცეცხლაძემ მხატვარ-დეკორატორად დაიწყო მუშაობა. ამდენად, მას მიეცა საშუალება არსებული სივრცე თავისუფლად გამოეყენებინა და იქ სხვა მხატვრებთან ერთად ემუშავა. მამუკა ცეცხლაძისთვის და მთლიანად ჯგუფისთვის ამ სივრცის გამოყოფაში დიდი იყო გია ბუღაძის წვლილი. არსებულ კვლევით ტექსტებისა თუ სტატიების უმეტეს ნაწილში ყველგან  ხაზგასმულია, რომ მარჯანიშვილის სახელოსნო არსებითად „მე-10 სართულის“ ჯგუფის ერთგვარ გაგრძელებას წარმოადგენს შეცვლილი ადგილმდებარეობით, შემადგენლობითა და განსხვავებული მიდგომებით. ამდენად, 1987-1990-იანი წლები ჯგუფ „მე-10 სართულის“ „მარჯანიშვილის სახელოსნოს პერიოდად“ შეგვიძლია მოვიხსენით. 1991 წელს მხატვართა ნაწილი ბრუნდება სახელოსნოში და მათ უერთდებიან ახალგაზრდა მხატვრები, რომელთაც მანამდე ჯგუფთან ერთად აქტიურად არ უმუშავიათ. ამ პერიოდს „მარჯანიშვილის სახელოსნოს მეორე ტალღა“ შეგვიძლია ვუწოდოთ.

ჯგუფი მარჯანიშვილის სახელოსნოში ფაქტობრივად სრულიად ცვლის მიდგომებს. კარლო კაჭარავა, სტატიაში „ქართული ავანგარდის ისტორიისთვის“ აღნიშნავს, რომ ჯგუფს მარჯანიშვილის სახელოსნოში უკვე  მხატვარი კოკა რამიშვილი (1956) უერთდება.[xxxviii] კარლო კაჭარავას ოჯახის არქივში დაცული მხატვრის 1989 წლის დღიურში არაერთგზის ვაწყდებით ე.წ. „ხუთეულის“ აღნიშვნასაც, რომელშიც ავტორი მხატვრებს მამუკა ცეცხლაძეს, ნიკო ცეცხლაძეს, ოლეგ ტიმჩენკოს, მამუკა ჯაფარიძეს და კოკა რამიშვილს მოიაზრებს და მათ ჯგუფის ერთგვარ ბირთვად მოიხსენიებს. ასევე უნდა აღნიშნოს, რომ მარჯანიშვილის სახელოსნოში აქტიურად იწყებს მუშაობას მხატვარი ლია შველიძე (1959), რომელიც, მიუხედავად იმისა, რომ მათთან ერთად მონაწილეობდა გამოფენებში, მანამდე ჯგუფურ მუშაობაში აქტიურად ჩართული არ ყოფილა. ამდენად, „მარჯანიშვილის სახელოსნოს პერიოდისთვის“, სხვადასხვა დროს, ერთად გამოფენდნენ ნამუშევრებს და თანამშრომლობდნენ მხატვრები: ე.წ. „ხუთეული“ და სხვა მხატვრები: ლია შველიძე, გია ლორია, გოგა მაღლაკელიძე, მაია ცეცხლაძე, გია რიგვავა(1956)[xxxix] ფოტოხელოვანი გურამ წიბახაშვილი (1960)[xl], გია დოლიძე, თემურ იაკობაშვილი, ნიკო ლომაშვილი, ზურა გომელაური, დათო ჩიხლაძე. „მარჯანიშვილის სახელოსნოს” დაარსებიდან ჯგუფმა მასშტაბური პროექტების განხორციელება დაიწყო. მხატვრები მუშაობენ უზარმაზარ ტილოებზე და აგრძელებენ მასალაში ექსპერიმენტებს. კვლავ აქტუალურია გუდრონის, სამშენებლო საღებავების გამოყენება. 

ჯგუფ მე-10 სართულის ისტორიიდან, გარდა ადგილობრივი მნიშვნელობის გამოფენებისა, რამდენიმე გამორჩეული  საერთაშორისო ექსპოზიცია უდავოდ უნდა აღნიშნოს.  1989 წელს ე.წ. „ხუთეული“ ქ. ბუდაპეშტში გალერეა „Black and White“-ში ჩადის ექსპოზიციით. გამოფენის ინიციატორი და ორგანიზატორი იყო  აგნეშ ხორვატი,  ხოლო კურატორი ლორანტ ჰაგი. ამავე წელს ქ. ლენინგრადში საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების ხალხთა სახელმწიფო ეთნოგრაფიის მუზეუმში იხსნება 1980-იანი წლების ქართული ავანგარდის გამოფენა.[xli]  ერთი წლით ადრე კი ჯგუფი გაფართოებული შემადგენლობით მონაწილეობას იღებს 1988 წლის ნარვის საერთაშორისო ავანგარდული ხელოვნების სიმპოზიუმში[xlii]. ჯგუფი თავდაპირველი შემადგენლობით აქტიურად მუშაობს ვიდრე 1990 წლამდე. 1991 წელს ჯგუფის ძირითად ნაწილს უერთდებიან ახალი თაობის მხატვრები და სულ 2 წელი დროებით სამუშაო სივრცედ იყენებენ აღნიშნულ ტერიტორიას, სწორედ 1991 წელს, დიდი გამოფენის, „ამერიკა 500-ის“ შემდგომ,  ფაქტობრივად, იკარგება ჯგუფის ერთიანობის პრინციპი. რასაც მოსდევს 1992 წელს სუზან რეიდის კურატორობით ლონდონში გამართული გამოფენა „სიცხე და კონტაქტი“, რომელიც ორი ბრიტანული გალერეის Mappin Art Gallery-სა (შეფილდი) და Arnolfni Gallery-ის (ბრისტოლი) პროექტს წარმოადგენდა[xliii], სადაც გამოფენის კატალოგის ტექსტის თანახმად, წარმოდგენილი იყო ის მხატვრები, რომელთა შემოქმედება თბილისური მხატვრობის ევოლუციის სამ ძირითად მომენტს ითვალისწინებდა. ამდენად, ამ ექსპოზიციაზე ერთი კონცეფციის ირგვლივ ერთგვარად გაერთიანდა 1970-1980-იანი წლების ორი განსხვავებული მხატვრული მიმართულების არტისტთა შემოქმედება.

1980-იან წლებში თბილისის არტ სცენაზე მიმდინარე პროცესები, მიუხედავად მათი ქაოსური და სპონტანური ხასიათისა, ნათლად ამჟღავნებს ახალგაზრდა თაობის  საბჭოთა სივრციდან „გაღწევის“ სურვილს და ამავდროულად ისტორიული მეხსიერების შენარჩუნების, დაცვის ინტერესს. მხატვართა გარკვეულმა წრემ გამოსავალი ემიგრაციაში იპოვა, ნაწილმა კი თვითგადარჩენისთვის აუცილებელი გამოსავალი ჯგუფების ფარგლებში, ერთად მუშაობის პრინციპში დაინახა.  1980-იანი წლების მხატვართა გაერთიანებები „არქივარიუსი“ და „მე-10 სართული“ („მარჯანიშვილის სახელოსნოს პერიოდის“ ჩათვლით)  ორ სხვადასხვა პოლიტიკურ-სოციალურ  და კულტურულ ველში წარმოიშვა. მეტიც, თუ კი „მე-10 სართულის“ პირველ და მეორე (მარჯანიშვილის სახელოსნოს) პერიოდს ერთმანეთს შევადარებთ, გამოჩნდება, რომ არა მარტო მხატვრული სტილისტიკა განიცდის ცვლილებას, არამედ 1989-1991 წლებისთვის კონცეპტუალურად განსხვავებული ესთეტიკა შემოდის. დასაწყისში ვახსენეთ, რომ „პერესტროიკამ“, მიუხედავად იმისა, რომ მცირე დროით მონაკვეთს მოიცავდა, თავისი მნიშვნელობით და ტემპით განსაკუთრებული გარემო შექმნა, სადაც თითქოს მანამდე ჩრდილში მიმდინარე პროცესები ერთბაშად ხილული გახდა. ქართულმა ავანგარდმა მსოფლმხედველობრივი და ესთეტიკური პრინციპების ჩამოყალიბების საკმაოდ დიდი გზა ერთ ათწლეულში გაიარა და ნათლად გამოავლინა პოსტმოდერნისტული იერი, რომელიც,  მისი ისტორიული თუ ადგილობრივი კულტურული თავისებურებების გამო, დასავლური მოდელისაგან მნიშვნელოვნად განსხვავებულია.

[i] 1985-1991 წლები −  მიხეილ გორბაჩოვის მმართველობის პერიოდი, დაწყებული მისი კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის მდივნად, ანუ, როგორც მაშინ უწოდებდნენ, ცეკას მდივნად არჩევიდან  (1985 წლის 11 მარტი), ვიდრე საბჭოთა კავშირის დაშლამდე. მიხეილ გორბაჩოვმა მმართველობის 7 წლის განმავლობაში ორი მნიშვნელოვანი რეფორმა გაატარა ე.წ. „პერესტროიკა“ და „გლასნოსტ“ ანუ გარდაქმნა და საჯაროობა.

ქეთევან ცეცხლაძე, 2021

[ii] ხელოვნება, რომელიც არ იყო მიღებული საბჭოთა ხელისუფლების მიერ, იწოდება როგორც არაოფიციალური, დისიდენტური ან ნონკომფორმისტული. არაოფიციალური ხელოვნება მოიცავდა  ჰქონდა ერთმანეთსაგან განსხვავებულ მხატვრულ მიმდინარეობებსა და ფორმებს. 

[iii] 1970-1980-იანი წლების ქართული ხელოვნება, ნანა ყიფიანი https://archive.propaganda.network/

[iv] ნორტონ და ნენსი დოჯებმა 1960-1980-იანი წლებში შექმნილი საბჭოთა ნონკომფორმისტული ხელოვნების კოლექცია 1991 წელს საჩუქრად გადასცეს ზიმერლის ხელოვნების მუზეუმს. კოლექცია მოიცავს არა მარტო რუსი ნონკომფორმისტების, არამედ ქართველი, სომეხი, აზერბაიჯანელი, ბელარუსი, ესტონელი, ლატვიელი და სხვა საბჭოთა რესპუბლიკების ნონკოფორმისტ მხატვართა ნამუშევრებს. 

[v] იხ. https://zimmerli.emuseum.com/collections

[vi] ინტერვიუ მარტინ კუნცსა და პეტერ ლუდვიგს შორის შედგა 1989 წელს ლუდვიგების სახლში ქ.ლუცერნის მახლობლად. ამ პერიოდისთვის მარტინ კუნცი ლუცერნის ხელოვნების მუზეუმის დირექტორის პოზიციას იკავებდა. ინტერვიუ პირველად გამოქვეყნდა : Von der Revolution zur Perestroika: Sowjetische Kunst aus Sammlung Ludwig:Ausstellungskatalog/Hrsg.Martin Kunz. Luzern; Stuttgart, 1989; 

[vii] ვლადიმერ სემიენოვი (1911-1992), საბჭოთა დიპლომატი, საბჭოთა კავშირის საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩი დასავლეთ გერმანიაში (ქ. ბონი). საბჭოთა ავანგარდის და რუსული მხატვრობის კოლექციონერი. 

[viii] იხ.:The Cool and the Cold. Painting in the USA and the USSR 1960 – 1990. The Ludwig Collection. Catalogue, DOM Publishers. 2020

[ix] ლუდვიგის თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმის (ქ.ბუდაპეშტი) კოლექციაში წარმოდგენილია 1980-იანი წლების ქართველი მხატვრების ნამუშევრებიც. მათ შორის: კოკა რამიშვილი, გია ეძგვერაძე, მამუკა ცეცხლაძე, ოლეგ ტიმჩენკო და სხვ. იხ. https://www.ludwigmuseum.hu/

[x] პირველი აუქციონი საბჭოთა კავშირში 1988 წელს სოტბის აუწციონის სახლის მიერ იქნა ორგანიზებული. 

[xi] პოლიტიკური და სოციალური სისტემების  განსხვავებული ისტორიის გამო რუსული ნონკომფორმიზმის (მოსკოვი და ლენინგრადი) შედარება სხვა პოსტ-საბჭოთა ქვეყნების არაოფიციალური ხელოვნების მასშტაბებთან საკმაოდ რთული ამოცანაა და მრავალმხრივ კვლევას საჭიროებს. 

[xii] Andrei Kovalev “Betweeen the Utopias. New Russian Art during and After Perestroika {1985-1993), Kyodo Printing Co., Singapure, 1995. გვ. 24

[xiii] 1980 იანი წლების ქართული არაოფიციალური ხელოვნების ცენტრი არის თბილისი. ყველა არსებითად მნიშვნელოვანი სახელოვნებო ინიფიატივა, შეკრება, გამოფენა, პერფორმანსი თუ კონცერტი დედაქალაქში იმართება. 

[xiv] მხატვართა წრე, რომელთაც არ ჰქონდათ არსებული რეჟიმის გამო თავიანთი ნამუშევრების საჯარო სივრცეებში პრეზენტაციის საშუალება, ყოფილ საჭოთა რესპუბლიკებში მიმართავდენენ ბინის გამოფენების პრაქტიკას. მხატვრები ექსპოზიციებს საკუთარ სახელოსნოებში, ან თანამედროვე ხელოვნებით დაინტერესებული პირების სახლებში აწყობდნენ. ბინები წარმოადგენდა ერთგვარ ალტერნატიულ საგამოფენო სივრცეს, სადაც ექსპოზიციასთან ერთად სახელოვნებო წრეებში იმართებოდა დისკუსიები და საუბრები თანამედროვე ხელოვნებაზე. 

[xv] ანა კლდიაშვილი „ახალი ფიგურაცია“ და 80-იანი წლების ქართული მხატვრობა. „კრიტიკა“ N 10 , შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი, თბილისი, 2015წ, გვ 212;

[xvi]გარკვეულ წყაროებში, ეს მხატვრები 1970-იანელებადაც იწოდებიან. იმის გათვალისწინებით, რომ მათი ნაწილი უკვე  1970 იან წლებში აქტიურად ჩნდებიან სახელოვნებო წრეებში. ერთიანდებიან მხატვრული ინტერესების გარშემო და ორგანიზებას უკეთებენ გამოფენებს,  მათი შემოქმედების მხატვულ-ესთეტიკური და კონცეპტუალური ხედვა მნიშვნელოვნად განსხვავბება 1970-1980-იანი წლების მიჯნაზე იმ სურათისგან რასაც უკვე „პერესტროიკისას“ ვხედავთ. 

[xvii] კარლო კაჭარავა „ქართული ავანგარდი (80-იანი წლები)“, სტატიების კრებული. თბილისი. გვ. 84

[xviii] ინტერვიუ ლუკა ლასარეიშვილთან.2018წ.

[xix] გია მგალობლიშვილი - პროფესიით არქიტექტორი მხატვარ შურა ბანძელაძის ოჯახი წევრი და მისი თანამოაზრე იყო. 1980-იანი წლების მერე ის მიდის ემიგრაციაში საფრანგეთში და მხატვრობას აღარ უბრუნდება. 

[xx] Кикодзе, Евгения дипломная работа"Современный грузинский авангард".исторический факультет Московского государственногоуниверситета. М. В университет., кафедра истории и теории искусств. 1989. გვ.83

[xxi] ხათუნა ხაბულიანის ინტერვიუ გია ეძგვერაძესთან. „ცხელი შოკოლადი“N56. თბილისი. 2010

[xxii] с. кусков “человек перестройки танцующий человечек”, москва 1989; каталог выставки;

[xxiii] მარიამ ლორია „1970-80-იანი წლების ქართული ხელოვნების ერთი მიმართულება − ირაკლი ფარჯიანის, ლევან ჭოღოშვილის და მერაბ აბრამიშვილის შემოქმედების მაგალითზე“, სამაგისტრო ნაშრომი, თსს აკადემია, თბილისი 2014წ, გვ. 17

[xxiv] კარლო კაჭარავა „ქართული ავანგარდი (80-იანი წლები)“, სტატიების კრებული. თბილისი. გვ.95

[xxv] იხ. მარიამ ლორია „1970-80-იანი წლების ქართული ხელოვნების ერთი მიმართულება − ირაკლი ფარჯიანის, ლევან ჭოღოშვილის და მერაბ აბრამიშვილის შემოქმედების მაგალითზე“, სამაგისტრო ნაშრომი, თსს აკადემია, თბილისი 2014წ, გვ.69

[xxvi] ნაწარმოების მიხედვით არქივარიუს ლინდჰორსტი მისტიკური ცოდნის მატარებელი, საიდუმლოებებით მოცული ძველი ხელნაწერების მცველია.

[xxvii] ინტერვიუ მხატვარ გია ლორიასთან. 

[xxviii] 1984 წლის მანიფესტი დაკარგულია, აქ წარმოდგენილი ტექსტი, რომელიც კარლო კაჭარავას ეკუთვნის, 1991 წელს არქივარიუსების მეორე გამოფენისთვისაა დაწერილი და პირველი მანიფესტის შინაარსსაც მოიცავს. ამდენად, აღნიშნული ტექსტი გაიგივებულია ჯგუფის მანიფესტის მნიშვნელობასთან. 

[xxix] მხატვარი მამუკა ცეცხლაძისთვის 1984-1985 წლებში აქტუალურია რელიგიური თემატიკა, რომელსაც ის შემდგომში აღარ უბრუნდება.

[xxx] წიგნი °XX საუკუნის ქართული ხელოვნება და მისი ისტორიული კონტექსტი“ 2014-2015 წლებში დიმიტრი თუმანიშვილის მიერ თბიილსის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემიის რადიოსთვის გაკეთებული ჩანაწერების ციკლის საფუძველზე შეიქმნა. წიგნის ტექსტი ავტორის მიერ არ არის გამოსაცემად მომზადებული. აუდიოჩანაწერების გაშიფვრის შემდეგ, რედაქტორების ჩართულობით, წიგნი მისი გარდაცვალების შემდეგ, 2020 წელს შოთა რუსთაველის საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის დაფინანსებით დაიბეჭდა. 

[xxxi] სამსონ ლეჟავა “მესამე გარღვევა”

[xxxii] ხათუნა ხაბულიანი „ვიზუალური ნიშნების ტრანსფორმაცია: მხატვრული ფორმები და

კონცეფციები პოსტმოდერნისტული ხელოვნების ქართულ ვერსიაში“. სადისერტაციო ნამშრომი, ილიას უნივერსიტეტი, 2016

[xxxiii] კარლო კაჭარავა „ქართული ავანგარდის ისტორიისთვის“, ლიტერატურა და ხელოვნება N1, 1990 გვ.98

[xxxiv] მონაწილეობდნენ: ნიკო ცეცხლაძე, ოლეგ ტიმჩენკო, მამუკა ცეცხლაძე, კარლო კაჭარავა, გია ლორია, ლაშა სულაკაური, დალი მუხაძე, გია ბუღაძე, გია გოგლიძე, გოგა მაღლაკელიძე, მამუკა ჯაფარიძე, ლევან ჭოღოშვილი. 

[xxxv] მხატვრის სახლი“ თბილისში რუსთაველის N7 ში მდებარეობდა ვიდრე 1991 წლამდე. 

[xxxvi] „დიდი ზომის მუყაოებზე ვიმუშავეთ და ნაწილი თვითონ მხატვრის სახლში გავაკეთეთ. ჩვენთან ერთად მუშაობდნენ გია ლორია, ლია შველიძე, გია ბუღაძე, გია დოლიძე თემურ იაკობაშვილი. ეს იყო ერთგვარი ასაწყობი პანო, რადგან მაშინ ჩვენთვის არ იყო ხელმისაწვდომი დიდი ზომის ტილოები, ვჭრიდით რულონებს  და შემდეგ ერთმანეთზე ვაკერებდით ასე ვიღებდით უზარმაზორ პანოებს ზომით 10 X5 ზე და ვაკრავდით კედელზე. ასე გაკეთდა ასე შეიქმნა ლია შველიძის ტილო „სამოთხიდან განდევნა“ და სხვა ნამუშევრები. კიბის უჯრედისთვის საინტერესო ნამუშევარი გააკეთა მხატვარმა თემურ იაკობაშვილმა, რომელიც ჯერ მე-10 სართულზე ხშირად მოდიოდა და შემდეგ ნიკოლაძეშიც იმუშავა...

...ცხადია, გამოფენა კიბის უჯრედში ხალხისთვის გაუგებარი აღმოჩნდა, დამთვარიელებელი ელოდა კედელზე დაკიდებულ ნამუშევრებს, რაღაც იმ სტანდარტის მსგავსს რაც ამავე პერიოდში პარალელურად იგივე შენობის საგამოფენო სივრცეში იყო წარმოდგენილი საგაზაფხულო გამოფენის ექსპოზიციის სახით. ამის საპირისპიროდ კი მნახველს კიბის გასწვრივ სამი სართულის გასწვრივ გაბმულად გადაჭიმული სხვადასხვა ხატვრის ნამუშევრებისგან აწყობილი პანო შერჩა. თითქმის არ იკითხებოდა რომელი მხატვრის იყო პანოს სხვადასხვა ნაწილები, იმდენად, რამდენადაც ერთის ნახატი მეორეში გადადიოდა. თავდაპირველად იგულისხმებოდა რომ გამოფენა მხატვრის სახლის საგამოფენო სივრცეში უნდა გაგვეკეთებინა რაზეც საბოლოდ უარი მივიღეთ და სწორედ ამან გვიბიძგა სწორედ ამგვარი ექსპოზიციის გაკეთებისკენ...“ ინტერვიუ მხატვარ მამუკა ცეცხლაძესთან. ჩაწერილი 2020 წლის გაზაფხულზე.   

[xxxvii] იხ. Merewether C. (2021) State of Play: Georgian Art Before/After Independence. In: In the Sphere of The Soviets. Palgrave Macmillan, Singapore;

-თამარ მჭედლიშვილი, „მეათე სართულის“ მხატვრები https://archive.propaganda.network/uploads/pdf/1536225046ka.pdf; 

-დავით ჩიხლაძე, „ერთი საათი თბილისისთვის ანუ მოსკოვური ხელოვნება, რომელიც არ იყიდება“. ცხელი შოკოლადი N61, 2010 თბილისი;

-კარლო კაჭარავა, „რატომ არ არის საქართველო?“ კონტრკულტურა საქართველოში − 1960-80 წლები.

თბილისი, 2000; 

-კარლო კაჭარავა, „საუბრები სოციალური პრობლემატიკის ასპექტებზე უახლეს ქართულ მხატვრობაში“, ესსეები: ორტომეული, თბილისი 2006

-მარინე ხატიაშვილი “X სართული-მარჯანიშვილი“, კონტრკულტურა საქართველოში 1960/80-იან წლებში. თბილისი 2000წ. და სხვ. 

[xxxviii] „...მეათე სართულზე მამუკა ცეცხლაძესთან ერთად მუშაობდნენ: ნიკო ცეცხლაძე, მაია ცეცხლაძე, ოლეგ ტიმჩენკო, მამუკა ჯაფარიძე, კარლო კაჭარავა, გია დოლიძე, თემურ იაკობაშვილი, ზურაბ სუმბაძე, გია ლორია, გოგა მაღლაკელიძე...“გვ.98 ; იხ. იქვე...“მოგვიანებით, „მეათე სართულის“ ჯგუფს, უკვე მარჯანიშვილის სახელობის თეატრის საბუტაფორიო სახელოსნოში მუშაობისას, აკაკი რამიშვილი შეუერთდა“. გვ. 99; ლიტერატურა და ხელოვნება N1, 1990

[xxxix] გია რიგვავა 1987 წელს მოსკოვიდან საქართველოში ბრუნდება და 1988-1989 წლებში ჯგუფ „მე-10 სართულთან“ თანამშრომლობს. 

[xl] 1986-1991 წლებში თბილისის არტ სცენაზე მიმდინარე მოვლენების ამსახველი ფოტო დოკუმენტაციის უდიდესი ნაწილი  გურამ წიბახაშვილს ეკუთვნის.

[xli] მონაწილეები: ნიკო ცეცხლაძე, მაია ცეცხლაძე, ლია შველიძე, ოლეგ ტიმჩენკო, მამუკა ჯაფარიძე, კოკა რამიშვილი, კარლო კაჭარავა, გია ლორია, ნიკო ლომაშვილი, გია რიგვავა, გურამ წიბახაშვილი და ყარამან ქუთათელაძე.

[xlii] მონაწილეები: ლია შველიძე, მამუკა ცეცხლაძე, ნიკო ცეცხლაძე, გია რიგვავა, მამუკა ჯაფარიძე, ოლეგ ტიმჩენკო, კოკა რამიშვილი

[xliii]მონაწილეები: ალექსანდრე ბანძელაძე, კოკა რამიშვილი, გია ეძგვერაძე, გია რიგვავა, ოლეგ ტიმჩენკო, მამუკა ჯაფარიძე, ნიკო ცეცხლაძე, ილიკო ზაუტაშვილი.